Zadanie pod nazwą „PROJEKT EUROPA CENTRALNA - KLUCZOWE ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ ŚRODOWISKOWYCH” w skrócie FOKS to  międzynarodowy projekt naukowo- wdrożeniowy, skupiający partnerów z czterech państw europy centralnej: Polski, Czech, Niemiec i Włoch.

Partnerzy projektu:

• Główny Instytut Górnictwa (Koordynator projektu),
• Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych,
• miasto Jaworzno,
• miasto Stuttgart (Niemcy),
• Instytut Zdrowia Publicznego w Ostrawie (Czechy),
• miasto Mediolan (Włochy),
• prowincja Treviso (Włochy).

Unia Europejska kładzie ogromny nacisk na poprawę jakości wód podziemnych - głównego rezerwuaru wody pitnej dla mieszkańców krajów członkowskich UE. W tym celu do prawa unijnego w roku 2000 wprowadzono Ramową Dyrektywę Wodną, a w roku 2006 "Dyrektywę-Córkę" dotyczącą ochrony wód podziemnych. Celem tych dyrektyw jest poprawa jakości wód do roku 2015. Cel ten najtrudniej osiągnąć na terenach dotkniętych działalnością przemysłu, gdzie koszty natychmiastowego usunięcia wszystkich źródeł zanieczyszczeń przekraczają możliwości finansowe odpowiedzialnych instytucji.

Projekt FOKS przychodzi z pomocą instytucjom odpowiedzialnym za osiągnięcie celów Ramowej Dyrektywy Wodnej. W ramach projektu zostanie wypracowana procedura, która umożliwi najlepsze wykorzystanie środków technicznych i finansowych, w celu osiągnięcia zakładanego efektu. Procedura zostanie przetestowana na obszarach pilotażowych w następujących rejonach: Jaworzno (Polska), Novy Bydzov (Czechy), Klatovy (Czechy), Stuttgart (Niemcy), Milan (Włochy), Treviso (Włochy).

Projekt FOKS rozpoczął się w listopadzie 2008 roku i trwał do października 2011 r. Budżet całego projektu wynosi 3 319 050 EURO, z czego 85% stanowi dofinansowanie z Programu dla Europy Centralnej.

W Polsce obszarem pilotażowym jest teren, na którym składowano odpady niebezpieczne, z przemysłu chemicznego - dolina potoku Wąwolnica w Jaworznie.

W ramach projektu w latach 2009-2011 wykonano:

Badania wód podziemnych
Badania wód podziemnych - w tym przypadku wykorzystano nowatorską metodę backtracking - wstecznego śledzenia szlaków zanieczyszczeń za pomocą pompowań próbnych. W ciągu trzech lat prac, w ramach Projektu, stworzono przestrzenny model warunków gruntowo wodnych (dla pow. ok. 50 ha), w rejonie Zakładów Chemicznych „Organika Azot”, wskazano miejsca składowania odpadów, szlaki migracji zanieczyszczeń oraz określono precyzyjnie ładunki i skład substancji zanieczyszczających. W badaniach wykorzystano także pasywne próbniki umożliwiające kontrolę zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych.

Próbna bariera remediacyjna
Warunki geologiczne występujące na obszarze zanieczyszczonym w Jaworznie umożliwiły przetestowanie  technologii usuwania  zanieczyszczeń bezpośrednio z warstwy wodonośnej bez konieczności pompowania wody na powierzchnię. Główną częścią wykonanej instalacji jest przepuszczalna bariera z materiału aktywnego, który dzięki specyficznym własnością fizycznym i chemicznym oczyszcza wody podziemne. Materiał aktywny jest w studni, prostopadle do kierunku przepływu wód podziemnych. Technologia ta nie wymaga dostarczenia dodatkowej energii co znacznie obniża koszty jej eksploatacji. W ramach projektu wykonano 3 bariery testujące różne rodzaje materiału aktywnego - węgiel aktywny, żelazo i nanożelazo.

Poletko fitoremediacji
Zadanie polegające na wykorzystaniu zdolności roślin do rozkładu pestycydów.  Na specjalnie utworzonym poletku zlokalizowanym w miejscu rowu odwadniającego, przygotowano powierzchnię o nieprzepuszczalnym dnie, wypełnioną złożem sorpcyjnym (torf) a następnie obsadzono ją roślinami akumulującymi i rozkładającymi zanieczyszczenia. Rośliny oraz woda w trakcie trwania projektu są systematycznie badane.

Testowanie technologii unieszkodliwienia odpadów
Instalacja mobilna do unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych metodą CMD, funkcjonowała na obszarze pilotażowym w Jaworznie w listopadzie i grudniu 2010 r. Głównym celem eksperymentu było jej przetestowania w warunkach terenowych. Instalacja wykorzystuje proces dehalogenacji (usuwaniu atomu chloru z cząsteczki związku chemicznego). Technologia została opracowana i opatentowana przez Instytut Procesów Chemicznych AS CR z Republiki Czeskiej. Została stworzona w celu unieszkodliwiania dioksyn, PCB, PCD, pestycydów, herbicydów. Zobacz film promujący technologię

Badania prowadzone w Jaworznie pozwolą na kompleksowe rozpoznanie ryzyka środowiskowego oraz wybór technologii powstrzymania emisji zanieczyszczenia - optymalnej pod względem kosztów i efektów. Wdrożenie narzędzi proponowanych w projekcie FOKS, w porównaniu do metod tradycyjnych, pozwoli na znaczne zmniejszanie kosztów identyfikacji i oceny zagrożeń dla wód podziemnych. Szczegółowe wyniki badań i wnioski zostaną zaprezentowane na konferencji podsumowującym projekt FOKS w marcu 2012 r. w Jaworznie.

Problem zanieczyszczeń

Składowisko odpadów niebezpiecznych zgromadzonych w dolinie potoku Wąwolnica jest jednym z największych zagrożeń środowiskowych w skali kraju, a także poważnym problemem dla państw Europy skupionych w rejonie basenu morza Bałtyckiego.

zlozee JaworznoProblem dotyczy odpadów pochodzących z działalności zakładów chemicznych istniejących w Jaworznie od 1917 roku, produkujących od 1928 r pestycydy, w tym środki ochrony roślin, preparaty do higieny sanitarnej i leki weterynaryjne. Do początku lat 80-tych XX wieku sposób postępowania z odpadami nie uwzględniał ich możliwego negatywnego oddziaływania na środowisko. Silnie toksyczne odpady poprodukcyjne lokowano w wyrobiskach po eksploatacji piasku bez zabezpieczeń, gwarantujących pełną ochronę środowiska gruntowo-wodnego. Szacuje się, że obszar, na którym może występować problem zanieczyszczeń, obejmuje ponad 50 ha. Trudno określić dokładną ilość odpadów niebezpiecznych, zgromadzonych na terenie Jaworzna. Według przybliżonych obliczeń jest to co najmniej 195 tys. ton.

Wpływ na środowisko i ludzi

Składowiska i tereny zanieczyszczone nie powodują bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia mieszkańców Jaworzna, lecz są ogromnym problemem dla morza Bałtyckiego (oddziaływanie transgraniczne). "Dramat" rozgrywa się kilka metrów pod powierzchnią ziemi - toksyczne związki wraz z wodami gruntowymi wymywane są do Przemszy i dalej Wisłą płyną do morza. Szczęśliwie na tym obszarze układ warstw geologicznych (występowanie szczelnej warstwy iłów poniżej pierwszego poziomu wodonośnego) zabezpiecza przed możliwością zanieczyszczenia wód podziemnych głębszych poziomów wodonośnych. Zakłady Chemiczne "Organika Azot" znalazły się na liście tzw. gorących punktów - polskich hot-spotów (szczególnie groźnych dla Bałtyku źródeł zanieczyszczeń przemysłowych) ujętych na Liście Wspólnego Wszechstronnego Programu Działań na Rzecz Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego w ramach Komisji Helsińskiej. Do tej pory nie wykonywano badań, które jednoznacznie określiłyby wpływ na środowisko zgromadzonych w dolinie potoku Wąwolnica odpadów - jednakże biorąc pod uwagę ich właściwości, związki te mogą pogarszać stan sanitarny wód podziemnych, działać toksycznie na organizmy wodne i lądowe, naruszać procesy samooczyszczania się wód, mają zdolność biokumulacji - w związku, z czym mogą stwarzać wysokie ryzyko dla ekosystemów i zdrowia ludzi.