Delimitacja obszarów zdegradowanych: diagnoza i identyfikacja potrzeb rewitalizacyjnych w Jaworznie, w tym terytoriów wymagających wsparcia (obszar rewitalizacji).

Diagnoza i identyfikacja potrzeb rewitalizacyjnych występujących w Jaworznie została oparta na założeniu, że określenie aktualnych potrzeb i delimitacji obszarów zdegradowanych miasta musi uwzględniać wcześniejsze ustalenia i osiągnięcia „na polu rewitalizacji”. Nowe podejście do określenia pola działań rewitalizacyjnych uwzględnia a jednocześnie weryfikuje aktualne nasilenie zjawisk kryzysowych i konkretnych problemów, na podstawie których określony został obszar rewitalizacji  w LPR 2007-2013. Obszar ten obejmował część następujących jednostek strukturalnych miasta: Dąbrowa Narodowa i Osiedle Stałe, Szczakowa i Pieczyska, Śródmieście i Bory. Wg danych zamieszczonych w LPR 2007-2013, struktura dotychczasowego obszaru rewitalizacji pod względem wielkości i ludności została ukształtowana została w następujący sposób:

Działania rewitalizacyjne, które były prowadzone na tym obszarze rewitalizacji, podyktowane były zdiagnozowaną potrzebą zaprogramowania interwencji  wobec  zdecydowanej większości struktury społeczno-przestrzennej   miasta (zasiedlonej przez prawie 80% populacji),  jednakże na relatywnie niedużym, jak można by sądzić, obszarze - stanowiącym nieco ponad 16% powierzchni miasta. Jednakże wobec faktu, że jedynie 19% powierzchni miasta obejmują obszary zurbanizowane (zabudowane i uzbrojone - zamieszkałe), można uznać, że za zdegradowane uznano 84,5% tych terenów w granicach miasta.

Zważywszy charakterystyczne cechy miasta, jego obecną ogólnie dobrą kondycję społeczno-gospodarczą oraz charakter zdiagnozowanych zjawisk kryzysowych, które przedstawiono wcześniej, trzeba stwierdzić, że skala dotychczas planowanych działań rewitalizacyjnych jest zdecydowanie zbyt duża, (jeśli przyjąć, zgodnie z definicją, że działania rewitalizacyjne mają zastosowanie wobec obszarów kryzysowych, czyli tych obszarów zdegradowanych, w których nasilenie lub nawarstwienie niekorzystnych zjawisk jest największe w mieście).

Wewnętrzny podział miasta Jaworzno uwzględnia, w zależności od podejścia, zwyczajowy podział na dzielnice bądź osiedla. Natomiast miejski system planowania, oparty jest na podziale miasta na 8 jednostek strukturalnych, których układ i funkcje definiuje studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta. Programowanie kolejnej fazy procesu rewitalizacji powinno uwzględnić tę wewnętrzną strukturę funkcjonalno-przestrzenną, bez dokonywania wtórnych podziałów.

Delimitacja obszaru rewitalizacji (obszaru najsilniej zdegradowanego), w którym podejmowane będą również działania rewitalizacji współfinansowane ze środków UE, musi uwzględniać wymagania stawiane tego rodzaju projektom przez instytucje zarządzające programami operacyjnymi, wdrażanymi w obecnej perspektywie finansowej UE 2014-2020. Wobec tego, że Ministerstwo Rozwoju Regionalnego wydało w dniu 3 lipca 2015 specjalne Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych 2014-2020, w których ograniczyło dostęp do pomocy finansowej dla projektów rewitalizacyjnych wyłącznie do takich projektów, które stanowią składową programów rewitalizacji prowadzonych dla obszarów: nie większych niż 20% powierzchni gminy, zamieszkałych przez nie więcej niż 30% ludności gminy – kontynuacja procesu rewitalizacji w Jaworznie, w obszarze rewitalizacji i przy pomocy środków UE, wymaga zdecydowanego ograniczenia obszaru tego programu (do gabarytów zgodnych z parametrami wyznaczonymi przez wspomniane Wytyczne).

Biorąc pod uwagę opisane wyżej uwarunkowania, sposób przeprowadzenie diagnozy i identyfikacji aktualnych potrzeb rewitalizacyjnych w Jaworznie został opracowany z myślą o osiągnięciu zdecydowanie większej koncentracji i efektywności przyszłych działań rewitalizacyjnych przy jednoczesnym zachowaniu ciągłości toczącego się już w Jaworznie procesu rewitalizacji jego zdegradowanych fragmentów.

Dlatego punktem wyjścia do przeprowadzenia nowej delimitacji obszaru rewitalizacji są jego dotychczasowe granice, wg stanu z 2007r. Kolejnym krokiem analitycznym było prześledzenie, na podstawie wskaźników wyliczonych w oparciu o zebrane dane statystyczne i administracyjne, w jaki sposób uległy zmianie niektóre ze zjawisk (problemów), które determinowały uznanie tego obszaru za zdegradowany – wymagający rewitalizacji. W tym celu przeprowadzona została analiza porównawcza 14 wskaźników dobranych wg zdiagnozowanych w mieście zjawisk kryzysowych, a wyliczonych dla 3 jednostek strukturalnych (osiedli) dotąd objętych rewitalizacją:  Dąbrowa Narodowa i Osiedle Stałe, Szczakowa i Pieczyska, Śródmieście i Bory (zob.: tabela Nr 2).

Analiza porównawcza pozwoliła na dokonanie gradacji  - klasyfikacji stopnia degradacji  tych osiedli, a następnie zhierarchizowania potrzeb – wskazania które z jednostek lub osiedli powinny zostać objęte programowanymi działaniami rewitalizacyjnymi.

Poszukując kryteriów koncentracji działań rewitalizacyjnych wzięto pod uwagę, że Jaworzno jest miastem rozległym, zajmuje 3 miejsce pod względem wielkości w województwie, i choć charakteryzuje się relatywnie niską średnią gęstością zaludnienia w porównaniu do innych miast województwa śląskiego (około 632 osoby na 1 km²), jednakże jest miastem bardzo wewnętrznie zróżnicowanym pod tym względem. Najintensywniej zaludniona jednostka Śródmieście i Bory, cechuje gęstość zaludnienia ponad sześciokrotnie wyższa niż przeciętna dla całego miasta.  Tym samym trzeba uwzględnić, że każde przeprowadzone tu działanie ożywiające zdegradowane elementy struktury społeczno-przestrzennej osiedla ma większą grupę odbiorców, niż w każdej innej  części miasta – potencjalna efektywność działań rewitalizacyjnych jest zdecydowanie większa, podobnie jak zasięg ich długofalowego oddziaływania.

 
Przyjęto wstępnie, że kryteria są równe pod względem wagi (tj. wpływu) na pogłębianie się stanu degradacji.  Analiza rozkładu i wartości poszczególnych mierników, prowadzi do wniosku, że spośród trzech jednostek strukturalnych najtrudniej z procesem degradacji radzi sobie społeczność jednostki Szczakowa i Pieczyska (9 na 14 mierników osiąga wartości najbardziej niekorzystne). Dużo lepsza pod wieloma względami jest sytuacja społeczności jednostki strukturalnej Śródmieście i Bory (4 na 14 mierników osiąga wartości najbardziej niekorzystne).  W przypadku jednostki Dąbrowa Narodowa i Osiedle Stałe tylko jeden miernik osiągnął wartość najbardziej niekorzystną. Przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku, że do dalszych prac nad ostateczną delimitacją obszaru rewitalizacji i określeniem potrzeb rewitalizacyjnych, w tym terytoriów wymagających wsparcia, należy wskazać trzy jednostki: Szczakowa i Pieczyska oraz Śródmieście i Bory.  

Parametry, które zebrano w tabeli Nr 3 pokazują, że wobec wymagań sformułowanych w Wytycznych, (o których wspomniano wcześniej), należy przeprowadzić kolejne zawężenie pola przyszłych działań rewitalizacyjnych. W tym celu dookreślono kryteria umożliwiające wskazanie, które z osiedli jednostki strukturalnej Śródmieście i Bory w największym stopniu potrzebują programowanych działań rewitalizacyjnych stwarzając przy tym perspektywę największych, długofalowych korzyści z takich, rewitalizacyjnych działań.

Na podstawie dobrej praktyki i teoretycznych założeń interwencji naprawczych w strukturach społeczno-przestrzennych miast wybrano następujące kryteria:

• Kryterium potencjalnej skali oddziaływania interwencji – osiedla o największej gęstości zaludnienia,
• Kryterium komplementarności działań i kontynuacji – osiedla, w których były już realizowane działania (projekty) mające na celu ożywienie lub odnowę, szczególnie takie , które podejmowane były (są) przez sektor prywatny,
• Kryterium relacji potencjału i pozycji osiedla, wobec długofalowych celów rozwojowych miasta (istotna, obecna lub potencjalna, funkcja w życiu miasta).

Analiza cech osiedli, składających się na jednostkę strukturalną Śródmieście i Bory, z uwzględnieniem opisanych wyżej kryteriów (Bory, Chopina, Chrząstówka, Górnicze, Kościuszki, Leopold, Pańska Góra, Podwale, Podłęże, Pszczelnik, Rynek, mały Rynek i tereny przyległe, Skałka, Warpie) przeprowadzona przy równoczesnym uwzględnieniu ich wielkości i ludności, prowadzi do wniosku, że działania rewitalizacyjne powinny zostać ukierunkowane na dwa obszary:  

• Rynek, mały Rynek i tereny przyległe (orientacyjna liczba mieszkańców 8100, orientacyjna powierzchnia 487ha),
• Osiedle Tadeusza Kościuszki i tereny przyległe (orientacyjna liczba mieszkańców 6200, orientacyjna powierzchnia 340ha).

Wobec takich wniosków, planowana do objęcia działaniami rewitalizacyjnymi część jednostki strukturalnej Śródmieście i Bory, stanowi razem: społeczność około 14 300 mieszkańców, zamieszkującą na trenie o powierzchni około 827ha.


Robocza delimitacja obszaru rewitalizacji określa w przybliżeniu te obszary, który powinny podlegać działaniom rewitalizacyjnym. Ukonkretnienie granic obszaru rewitalizacji nastąpi w kolejnej fazie prac nad programem.  Nowa, robocza delimitacja nie burzy wcześniejszych ustaleń, tj. uwzględnia wcześniej zdiagnozowany zasięg terytorialny problemów, które uzasadniają potrzebę rewitalizacji w Jaworznie. 

Identyfikacja potrzeb rewitalizacyjnych, przeprowadzona z uwzględnieniem i w odniesieniu do: czynników i zjawisk kryzysowych oraz rezultatów analizy porównawczej, prowadzi do sformułowania następującego zakresu pożądanych działań (projektów rewitalizacyjnych), w obu częściach roboczego obszaru rewitalizacji:

I. Szczakowa i Pieczyska:

• aktywizacja i pobudzanie samoorganizacji społeczności lokalnej, w tym szczególnie wsparcie tworzenia i prowadzenia lokalnych organizacji społecznych;
• zwiększanie aktywności ekonomicznej społeczności osiedla, w szczególności działanie adresowane do kobiet i osób poniżej 35 r.ż.;
• przygotowanie do podejmowania samodzielnej działalności gospodarczej, w tym tworzenie warunków do analizowania i testowania warunków przyszłej działalności gospodarczej (prowadzonej  na osiedlu lub poza nim);
• zwiększanie szans na rynku pracy, w szczególności  dla kobiet;
• tworzenie miejsc pracy, w przestrzeni  osiedla i dostępnych dla społeczności osiedla;
• monitorowanie przestrzeni publicznych i zwiększanie  społecznego zaangażowania w sferze bezpieczeństwa publicznego osiedla;
• poprawa poziomu atrakcyjności osiedla, w tym działania przyciągające zainteresowanie przedsiębiorców z innych części miasta, podregionu i regionu;
• poprawa wizerunku osiedla  i opinii o nim, w tym poprzez ponadlokalne wydarzenia kulturalne, edukacyjne, sportowe (najlepiej cykliczne);
• zahamowanie dekapitalizacji i poprawa standardu użytkowego zasobów kubaturowych i infrastrukturalnych (w szczególności: tereny i obiekty poprzemysłowe, przestrzenie publiczne);
• poprawa dostępności  osiedla komunikacją zbiorową;

II. Śródmieście i Bory:
    II. A - Rynek, mały Rynek i tereny przyległe: 

• pobudzanie samoorganizacji społeczności lokalnej;
• stymulowanie samoorganizacji przedsiębiorców aktywnych na obszarze „Rynek, mały Rynek i tereny przyległe”;
• zwiększanie atrakcyjności osadniczej (przyciąganie nowych mieszkańców, szczególnie osób poniżej 35 r.ż. i rodzin z dziećmi);
• powstrzymanie odpływu mieszkańców (w tym poprzez regularne monitorowanie migracji, analizowanie przyczyn i przeciwdziałanie);
• stymulowanie budownictwa mieszkaniowego i renowacji zabudowy mieszkaniowej;
• zwiększenie dostępności przestrzeni publicznych tego obszaru  dla osób niepełnosprawnych;
• poprawianie warunków zamieszkiwania i jakości życia (efektywność energetyczna, jakość powietrza, komunikacja zbiorowa, reorganizacja parkowania, stan techniczny i estetyczny zabudowy itp.);
• stymulowanie zwiększania różnorodności oferty usług i handlu, o placówki i formy unikalne, szczególne lub niepowtarzalne (budowanie marki lub produktu miejskiego);

    II. B - Osiedle im. Tadeusza Kościuszki i  tereny przyległe:

• pobudzanie samoorganizacji społeczności lokalnej;
• tworzenie warunków do większej aktywności ekonomicznej społeczności osiedla (w tym poprzez co-working, oraz infrastrukturę umożliwiającą podejmowanie działalności w formie start-up w nietypowych, niszowych segmentach usług i handlu);
• monitorowanie przestrzeni publicznych i zwiększanie społecznego zaangażowania w sferze poprawy bezpieczeństwa publicznego osiedla;
• zwiększanie kompetencji w gospodarowaniu zasobami finansowymi i majątkowymi gospodarstw domowych wymagających wsparcia lub asysty;
• poprawienie warunków zamieszkiwania i jakości życia (efektywność energetyczna, stan techniczny i estetyczny zabudowy, zagospodarowanie terenu wokół budynków [place gospodarcze, drogi pożarowe] itp.);
• powstrzymanie odpływu mieszkańców (w tym poprzez regularne monitorowanie migracji, analizowanie przyczyn i przeciwdziałanie);
• poprawa wizerunku i atrakcyjności osiedla, w tym poprzez oryginalną aranżację przestrzeni publicznych i cykliczne wydarzenia kulturalne o rozpoznawalnej marce (najlepiej w przestrzeniach publicznych – np. w formie festiwalu lub wystaw na wolnym powietrzu);
• zwiększenie różnorodności oferty handlowo-usługowej, dostępnej w obszarze osiedla, a komplementarnej wobec oferty obszaru „Rynek, mały Rynek i tereny przyległe” i pobliskiego centrum handlowego;
• poprawienie parametrów funkcjonalnych układu komunikacyjnego (reorganizacja i uporządkowanie relacji pieszy-pojazd, reorganizacja parkowania, dostępności dla osób niepełnosprawnych).  

Przedstawione powyżej potrzeby – kierunki działań rewitalizacyjnych, stanowią jedynie ramy, pomocne dla obmyślenia i przedstawienia projektów rewitalizacyjnych, których celem będzie wypełnienie zdiagnozowanych potrzeb.  Projekty rewitalizacyjne, które zostaną przygotowane i ujęte w Lokalnym Programie Rewitalizacji miasta Jaworzna, powinny być nastawione na osiągnięcie opisanych wyżej rezultatów, w konkretnych warunkach poszczególnych osiedli (w obu częściach roboczego obszaru rewitalizacji).  

Materiał informacyjny UM Jaworzno (październik 2015).
Materiał został przygotowany dla merytorycznego wsparcia procesu programowania rewitalizacji.
Informacje zawarte w tym materiale nie formułują rozstrzygnięć ani nie przesądzają o ostatecznym kształcie obszaru rewitalizacji, ani nie definiują ostatecznego zakresu potrzeb rewitalizacyjnych w Jaworznie.