Jaworzno położone jest na terenie Wyżyny Śląskiej i zajmuje powierzchnię 152,7 km2. Regiony geomorfologiczne, w obrębie których leży Jaworzno to Kotlina Biskupiego Boru (w uproszczeniu Dolina Koziego Brodu) na północnym wschodzie, Kotlina Mysłowicka na zachodzie, Zrębowe Pagóry Imielińskie w okolicach Jelenia, Rów Chrzanowski na południu w okolicach Dębu oraz Niecka Wilkoszyńska z częścią centralną i południowo - wschodnią miasta. Cechą charakterystyczną jest usytuowanie miasta w widłach rzeki Białej Przemszy i Przemszy.

Najwyżej położonym punktem jest Góra Przygoń (354,7 m npm), najniżej miejsce w dolinie Przemszy (230 m npm).

Wielowiekowa działalność przemysłowa związana z występowaniem na terenie Jaworzna złóż węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, piasku, wapienia i dolomitu ukształtowała w znaczący sposób krajobraz miasta. Wśród pagórów, garbów, nadrzecznych równin, którymi charakteryzuje się krajobraz Jaworzna pojawiły się wyrobiska po eksploatacji surowców mineralnych, hałdy odpadów pogórniczych i elektrownianych, miejscami w związku z działalnością górniczą zjawiska związane z osiadaniem gruntów. Dziś odkrywki po eksploatacji rud metali, wapienia i dolomitu stały się siedliskami niezwykle cennej roślinności. W zalanych zapadliskach pogórniczych powstały niezwykle bogate biotopy, które zasiedliły rośliny i zwierzęta dotychczas niespotykane na tych terenach. Wyeksploatowane wyrobiska popiaskowe są na bieżąco zalesiane. Ze składowiskami odpadów pogórniczych i elektrownianych zlokalizowanych w środkowej i północno – zachodniej części miasta w większości przypadków, przy pomocy człowieka przyroda również poradziła sobie świetnie - dzisiaj o ich istnieniu świadczy tylko nieco słabszy rozwój roślinności oraz zapisy na starych mapach.

Szczególnym elementem krajobrazu Jaworzna są warpie - nieużytki kopalnictwa galenowo - galmanowego. Eksploatacja surowców mineralnych i energetyka pozostawiła ślady w postaci hałd odpadów różnego pochodzenia oraz licznych osadników w części centralnej i zachodniej miasta. W okolicach Rudnej Góry zlokalizowane są składowiska odpadów niebezpiecznych Zakładów Chemicznych "Organika Azot".

Dawniej naturalną roślinność części zachodniej, północnej i północno - wschodniej Jaworzna tworzyły zbiorowiska leśne, gdzie na ubogich, piaszczystych glebach bielicowych szumiał bór sosnowy. Część centralną zajmowały buczyny porastające żyzne siedliska na glebach brunatnych. Wschód i południe miasta to tereny borów mieszanych z sosną i dębem, grądy z lipą drobnolistną, dębem i grabem. Wzdłuż cieków wodnych funkcjonowały siedliska lasów łęgowych. Procesy przeobrażenia krajobrazu związane były z działalnością osiedleńczą i rolniczą a następnie przemysłową. Obecnie siedliska buczyny i grądy są całkowicie odlesione. Zajmują je pola uprawne, łąki nieużytki i zabudowa miejska. Pomimo wielu zmian, jakie dokonały się w szacie roślinnej miasta, ponad 30% jego powierzchni stanowią lasy, prawie 30 % użytki rolne, pozostałą stanowią tereny miejsko-przemysłowe.

Przeprowadzona przez pracowników naukowych inwentaryzacja przyrodnicza obszaru Jaworzna pozwoliła wytypować najcenniejsze przyrodniczo rejony ze zróżnicowana rzeźbą terenu i szatą roślinną oraz bogatą florą i fauną. Zaliczamy do nich tereny:

• Rezerwat przyrody Doliny Żabnika
• Powierzchniowy pomnik przyrody Sasanka
• Obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn
• Murawy kserotermiczne na Górze Wielkanoc
• Remizy leśne i zarośla śródpolne Góra Przygoń
• Remizy leśne i łąki śródleśne Krupka Mostki
• Remiza leśna Bucze
• Użytek ekologiczny Zakola Białej Przemszy
• Murawy ksenotermiczne na Glinnej Górze
• Zalewiska pogórnicze w kompleksie leśnym Podłęże
• Hałda Sodowa w Szczakowaj
• Zespół torfowisk Kanału Prochownia
• Remizy Leśne w Dolinie Byczynki i Kanału Matylda
• Góra Grodzisko
• Wzgórze Korzeniec
• Góra Pietruszowa
• Zalew Sosina
• Stawy Belnik na terenie ośrodka Tarka
• Nieczynny kamieniołom Sodowa Góra
• Wychodnie wapienne i nieczynne kamieniołomy
• Hałdy pogórnicze w Dąbrowie Narodowej Szczotkach.

Z mapy obiektów przyrodniczo cennych wykreślić należy projektowany użytek ekologiczny "Jałowce" położony w północno - wschodnim krańcu kompleksu leśnego Kolawica, zniszczony pożarem w dniu 1 kwietnia 1999 roku. Na terenie powierzchniowego pomnika przyrody "Sasanka Otwarta" od dwóch lat nie obserwuje się delikatnych fiołkowych kwiatów. Zaproponowane formy ochrony przyrody stanowią instrument lokalnego ekorozwoju.

Na terenie Jaworzna występuje czterdzieści jeden gatunków roślin objętych ochroną ścisłą i jedenaście objętych ochroną częściową. Do częściej spotykanych gatunków należą: dziewięćsił bezłodygowy, konwalia majowa, kruszyna pospolita, wyblin jednolistny, kalina koralowa. Gatunki te występują najczęściej w siedliskach naturalnych i półnaturalnych w strefie podmiejskiej i na obrzeżach miasta. Niekiedy pojawiają się także na nieużytkach, hałdach czy terenach kolejowych. Rośliny uznane za regionalnie rzadkie (trzydzieści jeden gatunków) to przede wszystkim bardzo rzadkie rośliny torfowiskowe i nadwodne, leśne i murawowe. Wśród nich: modrzewnica zwyczajna, tojeść bukietowa, tłustosz pospolity.

Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko ponikła igłowatego, rośliny uznawanej dotychczas za wymarłą w regionie. W Jaworznie występuje jedynie w rezerwacie "Dolina Żabnika". Rośliny chronione rezerwatu "Dolina Żabnika" to: pomocnik baldaszkowaty, omieg górski, rosiczka okrągłolistna, kruszczyk rdzawoczerwony, szerokolistny i błotny, goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski, listera jajowata, wyblin jednolistny, kosatka kielichowa, konwalia majowa, kruszyna pospolita, bagno zwyczajne, ciemiężyca zielona, wawrzynek wilczełyko, centuria pospolita, porzeczka czarna, kalina koralowa. Zróżnicowana fauna obejmuje ok. stu gatunków w tym czterdzieści cztery podlega ochronie prawnej.

W wodach potoku obecne są larwy chruścików oraz widelnic, zamieszkuje go również strzebla potokowa i śliz, co jest dowodem nie tylko czystości wód ale również unikalności doliny w skali regionu. Obok rezerwatowej formy ochrony przyrody występuje na terenie miasta obszar chronionego krajobrazu w kompleksie leśnym "Dobra Wilkoszyn", a także wiele pomników przyrody. Wśród roślin chronionych obszaru "Dobra Wilkoszyn" wymienić należy: bluszcz pospolity, centuria pospolita, ciemiężyca zielona, goryczka wąskolistna, gółka długoostrogowa, kalina koralowa, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kosaciec syberyjski, kruszczyk pospolity i rdzawoczerwony, kruszyna pospolita, lilia złotogłów, listera jajowata, mieczyk dachówkowaty, pierwiosnek lekarski, storczyk krwisty i szerokolistny, tojad dzióbaty, wawrzynek wilczełyko, wyblin jednolistny, żłobik koralowy.

Charakterystyczne dla tego terenu są bogate florystyczne łąki wilgotne z masowo występującymi mieczykami dachówkowatymi, goryczką wąskolistną, storczykami szerokolistnymi i kosaćcem syberyjskim. Fauna obszaru to dwieście sześćdziesiąt gatunków zwierząt, z których czterdzieści sześć objętych jest ochroną prawną. Walory przyrodnicze obszaru wraz z opisem ścieżki dydaktycznej przedstawiono w wydawnictwie p.t. "Ścieżka dydaktyczna Obszaru Chronionego Dobra Wilkoszyn w Jaworznie"

Okazałe drzewa, charakteryzujące się dobrym stanem zdrowotnym, objęte są ochroną w formie pomników przyrody. W chwili obecnej jest ich na terenie miasta trzydzieści osiem. Wszystkie wymienione formy ochrony przyrody mają określone znaczenie w systemie przestrzennym i ekologicznym miasta.